TẠI SAO GỌI LÀ “TÚ-LƠ-KHƠ”?

Trong tiếng Việt ngày nay, trò chơi Poker được gọi là “Tú lơ khơ”. Con đường để từ Poker vào tiếng Việt bắt đầu từ tiếng Pháp, qua tiếng Nga, tiếng Trung phổ thông rồi mới thành Tú lơ khơ trong tiếng Việt. Vậy tại sao người Việt lại không gọi là “Poker” mà lại là “Tú lơ khơ”?

Tú lơ khơ là một cỗ bài gồm 54 quân theo các quy ước khác nhau về giá trị. Thứ bài này chúng ta thường gọi là tú lơ khơ (hay tú la khơ), nhiều khi còn nói gọn là tú: đánh tú, chơi tú (hiện nay người còn sáng tạo ra nhiều trò giải trí rất hấp dẫn dựa trên cỗ bài này, đánh chắn, chơi tá lả chẳng hạn). Vào đầu thế kỉ 20, dân ta hay gọi là bài tây. Lí do là trò chơi này được du nhập từ phương Tây, giống như các loại vật dụng, hàng hoá khác, như khoai tây, dầu tây, quần áo tây, bánh tây (bánh mì),… đều do “người Tây” mang sang cả. Một số kẻ cờ gian bạc lận hay dùng bài tây để lừa bịp những người nhẹ dạ. Vì vậy dân gian ta trước đây có câu “liến thoắng như bọn bài tây”. Dần dần, tên gọi “ích xì” thay cho tên gọi “bài tây’. Đó là tiếng biến âm của từ Pháp AS (quân át chủ trong cỗ bài cũng do từ “as” này mà ra). Từ này lại bắt nguồn từ tiếng Latin, vốn là tên gọi của đơn vị tiền tệ của người La Mã cổ. Nhưng từ đâu mà có từ tú lơ khơ? Đây hoàn toàn không phải là phiên âm cách đọc nguyên gốc của một từ ngoại quốc nào, chẳng hạn như tiếng Anh hoặc tiếng Pháp.

Theo lời cố PGS Nguyễn Kim Thản, thì từ năm 1950 -1951 trở đi, từ tú lơ khơ mới bắt đầu xuất hiện ở Việt Nam, thoạt tiên là ở khu căn cứ Việt Bắc, rồi lan dần ra khắp miền Bắc nước ta và cứ thế truyền rộng ra cả nước. Tên gọi này do sự tiếp xúc của chiến sĩ, cán bộ, nhân dân ta với các chiến sĩ Giải phóng quân Trung Quốc và hạt nhân của họ là Bát Lộ Quân (thành lập tại Diên An thời chiến tranh chống Nhật). Lúc đó, các chiến sĩ và sĩ quan Liên Xô sang làm việc tại Diên An thời ấy, khi chơi ích xì, đến những phút chót quyết định sự được thua của mỗi ván, lúc lật quân bài quật xuống chiếu, họ thường hay chế nhạo và đùa nhau bằng câu nói “Вот дурак! (Vot, durak!)” (tiếng Nga: Xem này, thằng ngốc!). Nói mãi thành quen tai, như một phản xạ ăn vào tiềm thức, các chiến sĩ Bát Lộ Quân liền tiện mồm gọi thứ bài này là bài “tu-la-khơ”, do phiên trại âm từ “durak”, thay cho từ “phu-khơ” (phiên từ tiếng Anh: poker) dùng khá rộng rãi ở vùng ngoài căn cứ địa (Tiếng Hán phổ thông không có các âm vị /d/ và /r/; khi phiên âm, người ta thay thế chúng bằng /t/ và /l/, như phiên đồ rê mi thành tồ lê mi, do đó mà durak = đu ra khơ thành tu la khơ). Rồi tên gọi ấy truyền đến cán bộ và chiến sĩ Việt Nam trong hoàn cảnh đã nói ở trên, và nó tiếp tục bị đọc trại âm một lần nữa thành “tu lơ khơ”, hoặc “tú lơ khơ”.

Vậy, nói vắn tắt: Lính Nga chơi bài Poker khi hạ bài thường nói “Durak”. Lính Trung Quốc bắt chước nói từ này theo âm tiếng Trung phổ thông thành “Tu-la-khơ”. Lính ta đọc trại âm thành “Tú lơ khơ”.

Thế còn các tên gọi (mà ta thường nói là chất bài), là rô, cơ, nhép, pích có xuất xứ và ý nghĩa gì? Hẳn là chúng phải bắt nguồn từ một nguyên cớ nào chứ? Vì ta nhập “bài tây” từ nước Pháp, cho nên cũng dễ hiểu là các tên gọi ấy cũng được nhập từ tiếng Pháp.

Nhép (tép) phiên trại âm từ trèfle vốn là tên gọi của một thứ cỏ, họ lá kép gồm ba lá con (trèfle có nguồn gốc Hi Lạp, vốn gồm treis (ba) và phullon (lá)). Rô là cách phiên trại âm và nói tắt của từ carreau (ca-rô), tiếng Pháp có nghĩa là “vuông” (gốc Latin của nó là quadrus, cũng có nghĩa là “vuông”). Cơ là phiên âm của từ coeur (gốc Latin là cor) có nghĩa là “trái tim”. Còn pích là phiên âm của từ pique có nghĩa là “ngọn giáo, mũi giáo”. Người Pháp đặt ra và dùng bốn tên gọi từ những năm cuối thế kỉ 15 và điều thú vị là trò chơi giải trí này lại được họ nhập về từ phương Đông (Ấn Độ).

(Bài viết của PGS. TS. Phạm Văn Tình trên báo Lao động – tuy nhiên, đường link hiện nay không còn truy cập được nữa)